De boze geest in de ogen kijken, 6 januari 2019
Het verzoek om te bloggen, wat een uitdaging! Eerst de lezers maar eens kennis laten maken met het Grote Merengebied van Oost-Afrika, is mijn gedachte. Het is een grote regio met landen als Oeganda, Rwanda, Burundi, Kenia, Tanzania en het Kivu-gebied van Congo. Ik werk tegenwoordig vooral in Burundi en Rwanda, in een gebied dat eind negentiende eeuw is ‘ontdekt’ en daarna gekoloniseerd vanuit Europa. In de koloniale tijd werden veel van de eigen culturele tradities verboden (maar niet vergeten) en nieuwe gebruiken en godsdiensten ingevoerd. Het economische belang voor Europa overheerste en hierover werd door Europese landen onderling politieke strijd gevoerd. In 1962 werden deze landen onafhankelijk, maar zonder dat zij waren voorbereid op het aansturen van een samenleving in een nieuwe structuur die democratie heet, terwijl hun oude vorm van samenleving, met kasten en wijzen die gerespecteerde beslissingen namen, niet meer bestond. Het oude evenwicht tussen de verschillende groepen bewoners, Hutu’s en Tutsi’s, was volledig ontwricht en bovendien heerste er grote armoede na het vertrek van de Europeanen. Dit leidde tot complexe machtsstrijd met veel bloedvergieten, met een climax in de jaren negentig vol burgeroorlogen en genocides. In Burundi werden in 1993 in tien dagen tijd meer dan 200.000 mensen en in Rwanda in 1994 in honderd dagen meer dan 800.000 mensen vermoord. Slachtoffers door cholera onder vluchtelingen in de regio tel ik dan niet mee. Het aantal wezen was enorm. Het aantal zieken ook. Psychische instabiliteit overheerste. Inmiddels is er meer geld uitgegeven aan westers onderzoek naar de politieke oorzaken van dit alles dan aan alle geweren die waren aangeleverd om deze ellende te doen ontstaan, maar zonder dat een schuldige kon worden aangewezen.
In het begin van de jaren zeventig had ik als jonge Amsterdamse student met dispuutgenoten voor Amnesty International brieven geschreven aan de regeringen van Rwanda en Burundi (een bezigheid die we later inwisselden voor volleyballen), om ze te wijzen op democratische rechten voor iedereen, zonder ooit te beseffen wat Rwandezen en Burundezen echt meemaakten. Het was abstract en ver weg. Daarna dacht ik er niet meer aan, voltooide mijn medische studie en specialisatie tot psychiater en ging aan het werk in Nederland. Mijn huwelijk en de geboorte en opvoeding van de kinderen vroegen zeker ook veel tijd en aandacht, en met plezier. Maar tijdens een vakantie in Tanzania, een droom van onze middelste zoon van toen 16 jaar, zag ik een ongekende veerkracht van mensen in een setting die wij uitzichtloos zouden noemen. Ik zag het en ik hoorde het, want praten met mensen vond ik veel mooier dan die hele safari waar we eigenlijk voor waren gekomen. Een lang verhaal in het kort is dat ik in het Grote Merengebied ben gaan werken, aangemoedigd door man en kinderen, omdat veerkracht de basis is van elke noodzakelijke verandering en een psychiater veel kan bijdragen aan de kwaliteit van leven en gezondheid in het algemeen.
En zo kwam ik in 2007 voor het eerst in arm Rwanda en straatarm Burundi. Ik bleef me maar afvragen hoe mensen die elkaar eerst hebben uitgemoord zo vriendelijk kunnen zijn. Ik schreef vanuit Afrika mails naar huis en opnieuw was het de familie die me uitdaagde om mijn ervaringen breder te delen. Zo ontstond het boek Wij zijn allemaal nomaden, over mijn verbazing als werkgast. Inmiddels, ervaringsjaren verder, weet ik meer over het culturele trauma van zoveel mensen en kon een boek over verdriet niet uitblijven. Persoonlijke consequenties van een genocide mogen niet worden vergeten, maar deze zijn zelden diepgaand beschreven. Ik besloot dit wél te doen. Het werd deze keer een roman, Een goede geest bestaat niet, omdat we niet weten wat we niet weten en wel zouden moeten weten om traumabehandeling voor mensen uit een andere cultuur, ook in Nederland, zinvol te laten zijn. Kunnen antipsychotica wedijveren met traditionele genezers? Helpt psychotherapie een boze geest om zeep? Bij een behandelvorm als EMDR gruwelt een Nederlandse behandelaar van de verhalen die naar voren komen, terwijl de patiënt onverstoorbaar vertelt zonder zich beter te gaan voelen. Een psychotische vrouw die vanuit het raam van een psychiatrische afdeling in Nederland in een grasmaaier met motor alleen een helikopter kan zien en dissocieert is daar ook niet mee geholpen. Zij raakte bij een reddingsmissie van de VN in Congo, met helikopter, in de chaos haar kinderen kwijt en zag ze nooit meer. Een vrouw die als Rwandees kind wist te vluchten en zich nu uitput om voor een heel dorp vol jonge mensen te zorgen om haar schuldgevoel kwijt te raken, omdat zij als enige van haar familie overleefde, kan je op westerse manier ook geen betere coping aanleren. En het Keniaanse meisje dat werd verkracht door haar opa omdat het gerucht gaat dat aids wordt genezen door de geslachtsdaad met een maagd, heeft een andere behandeling nodig dan gedragstherapie, om te zorgen dat haar besmetting wordt behandeld en om te voorkomen dat zij wordt uitgestoten uit haar dorp.
In mijn standplaats Bujumbura in Burundi werken twee psychiaters. Meer zijn er niet in het hele land. Ik ben verbonden aan het Centre Neuro-Psychiatrique de Kamenge, het CNPK. Medicatie inkopen is niet eenvoudig, tenzij je ondeugdelijke producten uit China accepteert en dat doet het CNPK niet. We leven in Burundi vaak zonder stroom en water is schaars (het CNPK heeft een generator en een exra watervoorziening). Er wordt gekookt op hout, maar er gaat relatief veel minder bos verloren dan in Nederland. We werken hard om op basis van de veerkracht van mensen die zoveel hebben meegemaakt hun gezondheid te vergroten en we zien de resultaten. We organiseren spreekuren, met behandelingen en ook bewustwording over psychische kracht als gevolg. We organiseren scholingen, met een soort riaggs als vervolg. En we organiseren psychische wijkzorg en preventiebijeenkomsten. Op de leiding van het land is het nodige aan te merken, maar dat hoeft er niet toe te leiden dat de gezondheid van de inwoners wordt vergeten. De Burundese vrouw die naar Europese maatstaven als hysterisch zou worden betiteld, bleek gewoon cerebrale malaria te hebben en loopt nu weer gezond rond.
Een Burundees zegt nooit dat iets moeilijk is, zij of hij zegt dat het niet makkelijk is. Zij zegt niet dat iets duur is, maar dat het niet goedkoop is. ‘Kijk niet alleen in het riool, ook naar de blauwe lucht,’ zegt een Burundees spreekwoord. Misschien dat Burundezen door dit soort relativeringen zo weinig klagen. Ik voel me tevreden en vind dat ik als psychiater een mooi vak heb. Ondanks de moeilijke omstandigheden kan ik er veel mee doen, juist door de mensen, hun hartelijkheid en hun wil om verder te komen. Een goede geest bestaat niet, maar ik ben blij dat ik de boze geest in de ogen mocht kijken.
Steun Stichting Kennis zonder Grenzen en u krijgt een boek cadeau.
Kijk op www.kenniszondergrenzen.nl.
- Amy Besamusca – Ekelschot
