Roodheid

Ter inleiding

Els Borst zei eens: “Elke emotie verdient respect”.

Een gezicht dat (vrij plotseling) rood wordt toont iemands gevoel. Schaamte, blozen, roodheid in het gelaat en soms ook in de hals, toont een emotie.

Tijdens mijn werkleven luisterde ik naar verhalen van mensen, ook hierover.
Soms bouwen mensen veel spanning op, of hebben het gevoel te falen. Hier wil ik het hebben over roodheid van iemand anders jegens degene die ik sprak, en de interpretaties daarvan. Aanleiding voor dit onderwerp was een boek dat ik onlangs las waardoor ik de beste definitie tegen kwam van schaamte. Deze is afkomstig van de psychoanalyticus Louis Tas: “Schaamte is een breuk in de empathie met jezelf.”

Praktijk

Als duidelijk is dat iemand vaker zichtbaar rood wordt dan is er weinig aandacht voor. Het is de algemene opwinding van een gepassioneerde collega. In de spreekkamer vertelden mensen een paar keer over het ongemak wanneer iemand anders rood werd in hun nabijheid. Soms bleek de meest belangrijke verklaring erbij te zijn: zie je wel dat hij me de waarheid niet heeft gezegd, of letterlijk “Hij had dus wel gelogen” (schaamt zich daarvoor).

Enkele malen was de duiding van een andere aard: verliefdheid. Eind jaren 90 had ik een gesprek over machtsverhoudingen in een situatie die ging over een heftig blozende baas jegens een medewerker. “Wie is ‘boven’ en wie is ‘onder’? En “Wie voelt zich boven en wie voelt zich onder?” Verder herinner ik me dat het ging over afhankelijkheid en onmacht.
De baas was een man en de medewerker (cliënte) een jongere vrouw. Het interessante was dat zij er niets aan kon veranderen ook al wilde ze dat graag. Uiteraard wilde ze geen relatie met de baas. Verbouwereerd was ze omdat een CEO haar gezegd had: “Mary your own kind”. Kennelijk hadden anderen het blozen jegens haar ook waargenomen. En, er werd over ‘gekletst’, zo meende ze.

In het geval van heimelijke seksuele liefdesrelaties op kantoor adviseerde ik eertijds dat een van beiden op zoek zou moeten naar een andere baan. Ervaring had geleerd dat het vrijwel altijd uitkomt en dat het een recept is voor problemen.
Bij een eenzijdige ogenschijnlijke verliefdheid van een baas gold eigenlijk hetzelfde. Niemand kon de emotie veranderen. Toch zijn er vroeg of laat consequenties, zeker wanneer anderen getuigen waren van het blozen in aanwezigheid van die ene persoon. Bovendien, deze emoties duren niet voor altijd. Haar aanstelling was tijdelijk en ze heeft haar werk kunnen afronden zij het onvolledig (om redenen van organisatorische aard).

Fysiologie

Blozen doet zich voor als reactie van het lichaam (“vecht of vlucht” respons) die getriggerd wordt door emotionele prikkels zoals verlegenheid, schaamte, zware frustratie (woede) angst, of andere sociale spanning zoals romance beleving (opwinding en nervositeit jegens een ander persoon). De emotionele prikkel wordt in de hersenen ervaren als een vorm van stress, vervolgens wordt het sympathisch zenuwstelsel geactiveerd waardoor adrenaline vrijkomt in de bloedbaan. Adrenaline veroorzaakt vasodilatatie in het bijzonder van de capillairen in het gelaat. Hier is de huid dunner en de bloedvaten liggen korter onder het oppervlak waardoor het gelaat roder wordt. De functie van bloedvatverwijding is afkoeling.
Wat het fysiologisch verschil is tussen blozen jegens de buitenwereld, vergeleken met de versnelde hartactie en ademhaling bij acuut gevaar, dat weten we niet zo goed. Vasodilatatie in de huid (van het gelaat) of in de spieren (van benen of armen): waardoor en waarom?

Psychologie

De gedragspsycholoog noemt het blozen een onderdeel van sociaal gedrag. Rood worden gebeurt ongecontroleerd en het is nauw verbonden met sociale emoties, een duidelijke menselijke reactie. Blozen is per definitie niet een op zichzelf staand signaal voor één bepaalde emotie. Contekst en andere gedragingen kunnen de reden van het blozen verklaren of verduidelijken. Sommige mensen kunnen al gaan blozen bij het ontvangen van een compliment. De ontwikkelingspsycholoog ziet schaamte als oorzaak van blozen.

Schaamte is ontstaan door een (te) strenge opvoeding: jonge kinderen die in de opvoeding veel meer afkeuring dan lof kregen, kunnen een beeld van zichzelf hebben dat ze onwaardig zijn. Schaamte draagt niet bij aan iemands gevoel van eigenwaarde. Sommige mensen voelen zich ook als volwassene nooit genoeg.

Filosofische reflecties (m.b.v.ChatGPT)

· Jean-Jacques Rousseau (1712-1778):

‘Blushing is the most peculiar and the most human of all expressions.’
Rousseau ziet blozen als een unieke menselijke reactie en suggereert dat het verband houdt met het menselijk vermogen tot zelfbewustzijn en sociale emoties.

· Søren Kierkegaard (1813-1855):
‘Whoever has learned to be anxious in the right way has learned the ultimate.’ Kierkegaard’s focus op angst en zelfbewustzijn kan in verband worden gebracht met het fenomeen blozen, aangezien beide verband houden met ons vermogen tot zelfreflectie en bezorgd zijn over hoe we door anderen worden gezien.

· Friedrich Nietzsche (1844-1900):
‘Blushing is the most expressive of all human traits, for it tells the truth before the tongue even begins to speak.’
Nietzsche zag blozen als een onvrijwillig mechanisme om de waarheid te vertellen, waardoor innerlijke gevoelens aan het licht komen die woorden kunnen verbergen.

Psychoanalytisch

De psychoanalyticus Louis Tas (1920-2011) beschouwde schaamte als een fundamentele emotie die een cruciale rol speelt bij de vorming van iemands identiteit en zelfconcept. Schaamte betreft de eigen perceptie die iemand heeft van zijn eigenwaarde of geschiktheid.

Tas meldt onder meer dat in schaamte onderwerping zit. Net zoals een blozende smiley een manier is om je nederigheid te tonen.

De emotie schaamte kan leiden tot een defensieve houding (terugtrekken) als een manier om jezelf te beschermen tegen het waargenomen oordeel van anderen. Bij mensen met een narcistische persoonlijkheid kan een beetje kritiek of vermeende minachting al diepe schaamte oproepen, hetgeen weer kan leiden tot defensief of agressief gedrag om het eigen kwetsbare ‘zelf’ te beschermen. In therapeutische context geloofde Tas dat het aanpakken van schaamte cruciaal is voor persoonlijke groei (en genezing) teneinde een veerkrachtiger en geintegreerd zelfgevoel te ontwikkelen.
Iemand die blijkt gelogen te hebben, heeft zich zelf misdragen waarvoor hij zich uit schuldgevoel plotseling zichtbaar kan schamen. Fout gedrag kan iemand zich zelf vergeven; ook kan het vergeven worden na de bekentenis. Over het onderscheid tussen schuld en schaamte heeft psychoanalytica Helen Block Lewis in 1971 alom geciteerd werk geschreven.

Perfecte zienswijze

“Schaamte is een breuk in de empathie met jezelf” aldus Tas in 1995.
Roodheid zoals bedoeld (schaamte, blozen) is niet alleen te begrijpen als een persoonlijke emotie, maar als een complexe, sociaal beinvloede ervaring, die vormgeeft aan hoe we onszelf zien en omgaan met de wereld. De “Tas-regel” is daarvan een ultrakorte definitie, beschrijvend van aard, en treft oorzaken zowel als implicaties ervan.

“Elke emotie verdient respect”, is daarbij het herhalen waard.

Bronnen

https://www.dbnl.org/tekst/_gid001199501_01/_gid001199501_01_0063.php

De Gids. Jaargang 158 (1959). Louis M. Tas: Therapie géén biecht. Notities over schaamte. Pag 358.

https://www.amazon.co.uk/Shame-Guilt-Neurosis-Helen-Lewis/dp/0823626075